مقدمه
بخش میانی آسیا، در طول تاریخ خود شاهد ظهور و افول تمدن‌های بسیاری بوده است. شخصیت‌های بزرگی همچون حافظ، سعدی، مولوی و دیگر بزرگان ادب و فرهنگ، در اشعار خود به این عظمت تاریخی اشارات فراوانی کرده‌اند. اگرچه امروزه زمان بسیاری از تمدن‌های مسیر جاده ابریشم گذشته است و از شخصیت‌های تاریخی تنها داستان‌ها و افسانه‌هایی به یادگار مانده است، اما تاریخ همواره از خود آثاری به‌جا می‌گذارد که مهم‌ترین آن‌ها معماری و شکوه سازه‌هاست. اگر نگاهی گذرا به تاریخ تمدن‌های جاده ابریشم بیندازید، خواهید دید که در دوره‌های مختلف تاریخی، نام دو شهر همچون نگینی در میان سایر بلاد می‌درخشد. این دو شهر سمرقند و بخارا هستند که در آن دوران از مهم‌ترین مراکز تمدن به شمار می‌رفته‌اند.
امروزه این دو شهر و همچنین شهرهای دیگری همچون خارزم که گنجینه‌ای تاریخی در دل خود دارند، در کشور ازبکستان قرار دارند. همه‌ساله جمعیت زیادی برای بازدید از بقایای تمدن‌های جاده ابریشم به این کشور سفر می‌کنند؛ به‌طوری‌که در سال 2022 حدود 5 میلیون نفر از مجموعه بناهای تاریخی این کشور بازدید کردند.
در ادامه، تلاش می‌کنیم تا به معرفی مهم‌ترین آثار باستانی ازبکستان بپردازیم.
سمرقند
سمرقند امروزه دومین شهر بزرگ ازبکستان به شمار می‌رود و مرکز استان سمرقند است. در سال 2001، این شهر در فهرست میراث فرهنگی جهانی یونسکو قرار گرفت. تاریخ دقیقی از زمان تأسیس سمرقند در دسترس نیست، اما شواهدی از فعالیت‌های انسانی در این منطقه در دوران پارینه‌سنگی موجود است. برخی مورخان نیز سده‌های هفتم و هشتم پیش از میلاد را برای زمان تأسیس این شهر در نظر گرفته‌اند که این موضوع، نشان‌دهنده قدمت بسیار بالای سمرقند است.
این شهر در طول تاریخ خود، حکومت‌های مختلفی را تجربه کرده است؛ از جمله حکومت ساسانیان، خلفای اموی و عباسی، سامانیان، سلجوقیان، تیموریان و مغول‌ها و در نهایت اتحاد جماهیر شوروی. هر کدام از این سلسله‌ها، اثری از خود به‌جا گذاشته‌اند که امروزه بخشی از تاریخ پرافتخار این شهر محسوب می‌شود.
مقبره گور امیر
یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی سمرقند، مقبره گور امیر است. تیمور لنگ، اولین پادشاه سلسله تیموریان بود و شخصاً تا زمان مرگ بر ساخت این بنا نظارت داشت. معماری این بنا به سبک معماری آذری است و توسط معمار ایرانی معروف، عبدالله بن محمد بن محمود بنا اصفهانی شده است.
تیمور پیش از مرگ خود وصیت کرده بود که مقبره‌اش در زیر پای عارفی به نام میر سید برکه قرار گیرد. علاوه بر او، شاهرخ پسر تیمور و الغ بیک نوه تیمور نیز در پایین پای او دفن شده‌اند. گنبد آبی بنای گور امیر به “گنبد خیاری” مشهور است و به‌عنوان یکی از نمادهای مهم در معرفی ازبکستان و سمرقند شناخته می‌شود.
مشهور است که تیمور پس از لشکرکشی به شیراز از قتل عام مردم این شهر خودداری کرد. علت این تصمیم حضور خواجه شیراز، حافظ، در این شهر بوده است. نقل‌قول معروفی از مکالمه تیمور و حافظ وجود دارد که پس از فتح شیراز، تیمور به حافظ گفت: “سمرقند و بخارا را به ثمن بخس و به خال هندویی می‌بخشی؟” (اشاره به بیتی از حافظ: اگر آن ترک شیرازی به دست آرد دل ما را/ به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را) و حافظ پاسخ داد: “به‌خاطر همین سخاوت‌ها به روزگار فقر درآمده‌ام.”
آرامگاه شاه زند
آرامگاه شاه زند یا شاه زنده یکی دیگر از دیدنی‌های جذاب سمرقند است. گفته می‌شود این آرامگاه محل دفن قثم بن عباس، پسر عموی پیامبر اسلام، است. ابن عباس مدتی از سوی حضرت علی (ع) به‌عنوان والی مکه و طائف حکومت کرد و پس از فتح سمرقند و بخارا، به این شهر رفت و در سمرقند اقامت گزید.
او در سمرقند به ترویج دین اسلام پرداخت و همچنین در ساخت مصلی و کانال‌های آب مشارکت داشت. طبق افسانه‌های محلی، سر ابن عباس هنگام دعا از بدن او جدا شد و او سرش را در میان دستانش قرار داد و وارد چاهی شد که دیگر هرگز دیده نشد. به همین دلیل، این آرامگاه “شاه زنده” نامیده می‌شود.
ساختمان‌های آرامگاه شاه زند شامل حدود 20 بنای تاریخی است که قدمت آن‌ها به قرون 9 تا 19 میلادی بازمی‌گردد.
رصدخانه الغ بیک
الغ بیک، همان‌طور که گفتیم، از پادشاهان سلسله تیموریان و نواده تیمور است. او که خود از دانشمندان و ستاره‌شناسان برجسته عصر خویش بود، به گسترش علم، به‌ویژه نجوم، توجه ویژه‌ای داشت. در سال 1420، او مدرسه الغ بیک را تأسیس کرد و سپس در سال 1424، رصدخانه الغ بیک را بنا نهاد.
این رصدخانه، بر اساس نظر کارشناسان، بزرگ‌ترین و بهترین رصدخانه جهان اسلام در زمان خود بوده است.
بزرگ‌ترین عالمان ستاره‌شناسی آن زمان، مانند عصمت بخارایی، قاضی زاده رومی، معین‌الدین کاشانی و علی قوشچی، در این رصدخانه به پژوهش و تحقیق پرداختند. متأسفانه این اثر در سال 1449 توسط متعصبین مذهبی به‌طور کامل تخریب شد. بقایای رصدخانه تا سال 1908 ناشناخته بود، تا اینکه ویاتکن، کاوشگر و باستان‌شناس روسی، بر اساس وقف‌نامه‌ای که موقعیت دقیق جغرافیایی رصدخانه را مشخص می‌کرد، بقایای آن را کشف کرد.
میدان ریگستان
میدان ریگستان یا مجموعه ریگستان یکی از جالب‌ترین نقاط دیدنی شهر سمرقند است. این میدان شامل سه مجموعه بنای تاریخی است: مدرسه الغ بیک، مدرسه شیردار و مدرسه تیلیا کوری (طلاکاری). کل این مجموعه در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
هر یک از این سه بنا در زمان‌های متفاوت و به دستور افراد مختلف ساخته شده است. ترکیب آن‌ها با یکدیگر، به زیبایی و جذابیت میدان ریگستان افزوده است.
مدرسه الغ بیک
مدرسه الغ بیک به دستور امیر تیموری الغ بیک در سال 1420 ساخته شد. معمار این بنا اسماعیل بن طاهر بن محمود اصفهانی بود. این مدرسه به سبک معماری آذری و در دو طبقه ساخته شده است. جهات اصلی مدرسه نیز با جهات اصلی جغرافیایی منطبق است. ورودی آن دارای راهروهایی است که به اتاق‌های طبقه همکف منتهی می‌شوند. در گوشه‌های مدرسه، برج‌هایی با ارتفاع کم وجود دارد که تا طبقه دوم امتداد دارند.
این مدرسه شامل یک مسجد و یک تالار وعظ است. کاشی‌کاری‌ها و تزئینات جانبی این بنا توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
مدرسه شیردار
یالانگتاش بهادر، حاکم وقت سمرقند، در قرن 17 مدرسه شیردار را ساخت. این مدرسه در مجموعه ریگستان، روبروی مدرسه الغ بیک قرار دارد. پیش از ساخت مدرسه شیردار، در محل آن خانقاه الغ بیک قرار داشت، اما یالانگتاش آن را تخریب کرد و به جای آن این مدرسه را بنا نمود. نقوش شیر که بر طاق ورودی این مدرسه حک شده‌اند، دلیل نامگذاری آن به عنوان “مدرسه شیردار” هستند.
مسجد و مدرسه طلاکاری (تیلیا کوری)
سومین بنای مجموعه ریگستان، مسجد و مدرسه طلاکاری است. ساخت این بنا نیز به دستور یالانگتاش بهادر در سال 1646 آغاز شد و در سال 1660 به پایان رسید. این مدرسه آخرین بنای ساخته‌شده در میدان ریگستان است.
اگرچه در ابتدا قرار بود طراحی آن مشابه با مدرسه الغ بیک و مدرسه شیردار باشد، اما معماران تصمیم گرفتند که با طراحی خاص خود، ظاهری متفاوت به این بنا ببخشند. با این حال، این تمایز به شکلی اعمال شد که تعادل کلی میدان ریگستان به هم نخورد و میدان همچنان به‌صورت یکپارچه و هماهنگ جلوه کند.
این بنا به دلیل تزئینات طلایی گنبد داخلی خود، به “مدرسه طلاکاری” شهرت یافته است. هنرمندان با استفاده از طلا، گنبد را تزئین کرده‌اند و زیبایی خیره‌کننده‌ای به آن بخشیده‌اند. طراحی تزئینات داخلی گنبد به گونه‌ای است که شکوه آن هر بیننده‌ای را مسحور می‌کند.علاوه بر این، طاق ورودی مرتفع و تماماً کاشی‌کاری‌شده آن نیز بسیار چشمگیر است. دو در ورودی در پایین طاق قرار گرفته‌اند که به حیاط مدرسه باز می‌شوند. در سمت چپ ورودی، مسجد با گنبد آبی خودنمایی می‌کند و دو مناره آن در دو طرف طاق، به رنگ گنبد دیده می‌شوند.
پس از تکمیل مسجد و مدرسه طلاکاری، این بنا به نماد شهر سمرقند تبدیل شد. این بنا، با توجه به سبک معماری ایرانی خود، شباهت بسیاری به بناهای دوره صفویه در ایران دارد، به‌ویژه میدان نقش‌جهان در اصفهان.
مسجد بی‌بی خانم
مسجد بی‌بی خانم یا بی‌بی خاتون یکی از دیگر آثار برجسته سمرقند است که توسط شخص امیر تیمور (تیمور لنگ) ساخته شد. تیمور شخصاً بر روند ساخت این بنا نظارت داشت. این مسجد در زمان خود یکی از بزرگ‌ترین مساجد جهان محسوب می‌شد و دلیل ساخت آن نیز به دو عامل بازمی‌گردد: نخست به یادبود همسر تیمور، بی‌بی خانم (دختر غازان سلطان)، که از جایگاه ویژه‌ای نزد او برخوردار بود؛ دوم، حس رقابت تیمور با آثار برجای‌مانده از دوره ایلخانیان در تبریز و سلطانیه.
برخی گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهند که هزینه ساخت این مسجد از غنائمی تأمین شد که توسط 9 فیل از هندوستان به سمرقند آورده بودند. تیمور توجه ویژه‌ای به ساخت این بنا داشت و آن را طی 5 سال به طور کامل به پایان رساند. برای ساخت این مسجد، معماران ماهری از هند، فارس و آذربایجان به سمرقند دعوت کرد و تیم بزرگی از کارگران را به کار گرفت. حدود 95 فیل برای حمل مصالح استفاده کردند و 500 نفر به بریدن سنگ‌ها و 200 نفر در ساخت مسجد فعالیت داشتند.
ورودی مسجد با ارتفاع 50 متر، تقریباً معادل یک ساختمان 12 طبقه، از دیگر ویژگی‌های برجسته این بنا است. دیوارهای بلند و عظیم مسجد نشان‌دهنده عظمت و سختی ساخت آن در زمان تیمور است. طرح ساخت مسجد چهار ایوانی است، که یکی از طرح‌های معروف معماری ایرانی به شمار می‌آید. این طرح علاوه بر زیبایی، فضایی روحانی و معنوی در محیط مسجد ایجاد می‌کند. در مسجد، یک قرآن بزرگ از جنس مرمر قرار دارد و کاشی‌های معرق، هفت‌رنگ و کتیبه‌های موجود در دیوارها، ایوان‌ها و اتاق‌های مسجد، با تزئینات نباتی و هندسی به شکوه این بنا افزوده‌اند.
بازار سیاب
یکی از بهترین راه‌ها برای آشنایی با فرهنگ و ویژگی‌های یک ملت، گشت‌وگذار در بازارهای سنتی آن کشور است. بازار سیاب، با مساحتی حدود 7 هکتار، قدیمی‌ترین بازار شهر کهن سمرقند به شمار می‌رود. این بازار در نزدیکی مسجد بی‌بی خانم و میدان ریگستان قرار دارد و محلی برای خرید مردم محلی و گردشگران است. گردشگران با بازدید از این بازار، علاوه بر خرید سوغاتی، با حال و هوای بازار سنتی سمرقند نیز آشنا می‌شوند.
نام این بازار از رودخانه کوچک سیاب، که در نزدیکی آن جریان دارد، گرفته شده است. در این بازار، انواع سوغاتی‌ها و مواد غذایی مثل نان‌های سنتی و محلی و شیرینی‌جات، انواع ادویه‌ها و دیگر محصولات محلی به فروش می‌رسد.
نتیجه گیری
در پایان، می‌توان گفت که شهر سمرقند و دیگر شهرهای تاریخی ازبکستان همچون بخارا و خارزم، گنجینه‌هایی ارزشمند از فرهنگ، هنر و تمدن گذشته هستند. این آثار معماری باشکوه، نه تنها نمادهای مهمی از تاریخ مسیر جاده ابریشم محسوب می‌شوند، بلکه نشان‌دهنده هنر و توانمندی معماران و صنعتگران آن دوره‌ها نیز هستند. بازدید از این شهرها و بناهای تاریخی، فرصتی برای آشنایی با تاریخ پرفراز و نشیب منطقه و تجربه زیبایی‌های فرهنگی و هنری این تمدن‌ها است. از این رو، ازبکستان به عنوان یکی از مقاصد گردشگری فرهنگی، هر ساله گردشگران بسیاری را از سراسر جهان به خود جذب می‌کند، که به دنبال کشف رازهای نهفته در دل این سازه‌های تاریخی و باشکوه هستند.
